Zarys zmian ustroju i zarządzania w szkołach wyższych w Polsce w latach 1933-1948

Pierwsza ustawa o szkołach akademickich w Polsce została przyjęta 13 lipca1920 r. i podpisana przez Marszałka Sejmu Ustawodawczego Wojciecha Trąmpczyńskiego, Premiera Wincentego Witosa i Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Macieja. Rataja.[1]

            We wstępie do ustawy, pełniącym jednocześnie rolę preambuły wyznaczającej dobitnie i syntetycznie miejsce, znaczenie oraz zadania, jakie maja wypełniać szkoły akademickie, ustawodawca stwierdził – „Najwyższe uczelnie, poświęcone pielęgnowaniu i szerzeniu wiedzy, noszą w Państwie Polskim w ogólności nazwę szkół akademickich, a w szczególności wszechnic, czyli uniwersytetów, szkół głównych, politechnik i akademii. Zadaniem ich jest służyć nauce i ojczyźnie. W tym celu mają one szukać i dochodzić prawdy we wszystkich gałęziach wiedzy ludzkiej, oraz przewodniczyć na drodze poznawania tej prawdy przez młodzież akademicką, a przez nią rozpowszechniać ją wśród całego narodu polskiego w imię zasad, przyświecających moralnemu i umysłowemu doskonaleniu się rodzaju ludzkiego. Zadaniem szkół akademickich jest również przygotowanie młodzieży do zawodów praktycznych, których wykonywanie wymaga naukowego opanowania różnych gałęzi wiedzy i samodzielnego sądu o wchodzących w ich zakres zagadnień teoretycznych i praktycznych.”[2]

            Z tego krótkiego, ale pełnego treści zapisu wynika, że Sejm Ustawodawczy opowiedział się za wdrożeniem modelu klasycznego uniwersytetu liberalnego powstałego w pierwszej dekadzie XIX wieku w Niemczech. Uniwersytet ten spełniał jednocześnie dwa podstawowe cele – poszukując prawdy w prowadzonych badaniach naukowych, kształcił młodzież akademicką, przygotowując ją do zawodów praktycznych oraz doskonalenia ludzi. To nierozerwalne powiazanie uprawiania nauki i kształcenia w polskich szkołach akademickich służyć miało ojczyźnie oraz przygotowaniu młodzieży akademickiej do myślenia i samodzielnego sądu w sprawach dotyczących otaczającej ich rzeczywistości. Głęboka treść wstępu – preambuły tej pierwszej w Polsce ustawy dotyczącej szkół akademickich jest i będzie nadal aktualna, ponieważ stanowi wzorzec, najważniejszego po konstytucji, aktu normatywnego w Polsce, zapewniającego jedność nauki i nauczania, prawdziwą autonomię uczelniom akademickim, zarówno państwowym jak i prywatnym.

Ustawa o szkołach akademickich z 1920 r. określiła cechy polskiego, odrodzonego systemu szkolnictwa akademickiego i stała się podstawą normatywna funkcjonowania tych uczelni do marca 1933 r. Nadała szkołom akademickim status placówki edukacyjnej, łączącej działalność dydaktyczną z działalnością badawczą (idea i model uniwersytetu Wilhelma von Humboldta wdrożonego w latach 1809-1810 r w Uniwersytecie Berlińskim). Ustawa ta została zapisana na 18 stronach Dziennika Ustaw II RP i była 11 razy nowelizowana.[3]

            W okresie międzywojennym wydano kilka ustaw i rozporządzeń Prezydenta |Rzeczypospolitej Polskiej z mocą ustawy; a w lach 1945- 1948 kilka dekretów rządu z mocą ustawy dotyczących szkolnictwa wyższego.  Skromna objętość artykułu spowodowała, że przedstawiona zostanie druga ustawa o szkołach akademickich z 1933 r. i jej najważniejsza nowelizacja z 1937 r. oraz dwa dekrety zmieniające stworzony przez te ustawy w okresie międzywojennym sposób funkcjonowania, ustrój i zarządzanie szkołami wyższymi w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej, w warunkach nowego ustroju społeczno-politycznego Polski.

            Mając na względzie potrzebę syntetycznego przedstawienia zarysu zmian ustroju i zarządzania szkołami wyższymi w Polsce w latach 1933-1948 wybrano tylko najważniejsze artykuły omawianych aktów normatywnych, aby wykazać ich cechy przed II wojną i ich zmiany po wojnie w warunkach zmienionego ustroju. Opracowanie kończą wnioski, które powinny być wykorzystane w trakcie przygotowania obecnie kolejnej reformy szkolnictwa wyższego w Polsce.