Zarządzanie w szkolnictwie wyższym i nauce w Polsce od uzyskania niepodległości w 1918 r. ulegało ustawicznej restrukturyzacji. Zmieniały się zasady funkcjonowania nauki i szkolnictwa wyższego oraz systemy zarządzania szkołami wyższymi i instytucjami naukowymi. Ewolucji przez ostatnie sto lat ulegały uwarunkowania jakości zarządzania w uczelniach. Z okazji stulecia uzyskania niepodległości przez Polskę napisałem i wydałem monografię naukową zatytułowaną Ewolucja uwarunkowań jakości zarządzania w szkołach wyższych w Polsce w latach 1918–2018 [Wawak, 2019b].

У день відкриття нового навчального року у всіх польських та українських університетах виголошувалися прекрасні доповіді про надзвичайно важливу роль вищих навчальних закладів в інноваційному розвитку економіки на основі знань; були представлені чудові результати турботи державної влади та місцевого самоврядування щодо розвитку науки та університетів. Після вручення більшою чи меншою мірою заслужених орденів та різних медалей, а також фінансових та матеріальних премій, коли «фанфари успіху» стихли, життя в університетах нормалізувалося до режиму роботи без камер та фотоспалахів.

W dniu inauguracji nowego roku akademickiego we wszystkich szkołach wyższych Polski i Ukrainy wygłaszano wspaniałe referaty o niezmiernie ważnej roli szkół wyższych w innowacyjnym rozwoju gospodarki, która opierała się na wiedzy; prezentowano znakomite efekty troski rządu i samorządu terytorialnego o rozwój nauki i szkół wyższych.  Po wręczeniu bardziej lub mniej zasłużonych orderów i rozmaitych oznaczeń oraz rozdaniu nagród finansowych i rzeczowych, kiedy umilkły „fanfary sukcesu”, życie w szkołach wyższych wracało do normy bez kamer i błysku lamp. Gospodarka nie ma się na czymś silnym i prężnym się oprzeć, bo instytuty naukowo-badawcze i szkoły wyższe wegetują i efekty ich pracy są niezadawalające, dalekie od potrzeb i oczekiwań, część ich pracowników, doktorantów i studentów  z trudem wiążą koniec z końcem za stawkę płac mniejszą niż życie. Instytucje te nie mogą służyć partykularnym interesom polityków, duchownych, właścicieli kapitały i osobom sprawującym władze, ale tylko i wyłącznie społeczeństwu. Dlatego też szkoły wyższe i instytuty naukowo-badawcze musza być wolne i niezależne od nich, aby mogły należycie i służyć społeczeństwu. Jednocześnie państwo musi uczelniom publicznym (państwowym) zapewnić środki finansowe na rozwój, pokrycie kosztów prowadzonych badań naukowych i wydatków związanych zrealizowanym procesu dydaktycznego, w tym godziwego wynagrodzenia na wysokim poziomie jakościowym. Bez wymaganego należytego zabezpieczenia kapitałowego, i wyposażenia w środki pieniężne te szkoły wyższe nie mogą zrealizować zadań na poziomie oczekiwanym przez gospodarkę, która ma być oparta na wiedzy.

Підвищення рівня якости освіти і розвиток науково-дослідної роботи та постійне підвищення якости її результатів стало основним викликом, який стоїть перед керівниками вишів у Польщі. Тому ключовим питанням, необхідним для розвитку державних і недержавних вищих навчальних закладів стало значне, постійне підвищення якости управління в цих закладах, а також підвищення якости управління наукою і вищою освітою на державному рівні. Для цього як в Міністерстві, так і у всіх вишах повинна розроблятися фактична, а не фіктивна, спрямована на забезпечення якости система управління, яка реально, а не на папері, забезпечувала б підвищення якости роботи працівників. Система управління у вищих навчальних закладах для забезпечення безперервного поліпшення якости управління повинна бути заснована на принципах загального контролю якости (Total Quality Commitment – TOC) і загального управління якістю (Total Quality Management – TQM) . Обовя'зком вищих навчальних закладів в державах, які підписали документ Болонського процесу в рамках Європейського простору вищої освіти (ЄПВО) є підпорядкування системи управління якістю у виші, розробленим Європейською асоціацією із забезпечення якости вищої освіти (European Association for Quality Assurance in Higher Education – ENQA): стандартам і настановам задля забезпечення якости в Європейському просторі вищої освіти (Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area – ESG). Ці стандарти були прийняті в травні 2005 року в Бергені і переглянуті в Єревані в травні 2015 р. під час конференції міністрів з питань вищої освіти країн ЄПВО (European Higher Education Area, Ministerial Conference) .

Pierwsze uzupełnienie proponowanych zmian dotyczy zagadnień ujętych w Dziale V Stopnie i tytuł w systemie szkolnictwa wyższego i nauki, w powiązaniu z Preambułą i Działem I ustawy oraz Rozdziałem 5 (Pracownicy uczelni)   Działu II  ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce.

Autorzy ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (zwanej dalej obowiązującą Ustawą) w art. 232. ust. 1 zapisali: „RDN działa na rzecz zapewnienia rozwoju kadry naukowej zgodnie z najważniejszymi standardami, jakości naukowej wymaganymi do uzyskania stopni naukowych, stopni w zakresie sztuki i tytułu profesora”. Pełna realizacja tych zadań wymaga wprowadzenia, przedstawionych poniżej proponowanych zmiany w omawianej Ustawie. Jest to właściwa droga prowadząca do doskonałości, która przyświeca funkcjonowaniu RDN.

Підвищення рівня якости освіти і розвиток науково-дослідної роботи та постійне підвищення якости її результатів стало основним викликом, який стоїть перед керівниками вишів у Польщі. Тому ключовим питанням, необхідним для розвитку державних і недержавних вищих навчальних закладів стало значне, постійне підвищення якости управління в цих закладах, а також підвищення якости управління наукою і вищою освітою на державному рівні. Для цього як в Міністерстві, так і у всіх вишах повинна розроблятися фактична, а не фіктивна, спрямована на забезпечення якости система управління, яка реально, а не на папері, забезпечувала б підвищення якости роботи працівників. Система управління у вищих навчальних закладах для забезпечення безперервного поліпшення якости управління повинна бути заснована на принципах загального контролю якости (Total Quality Commitment – TOC) і загального управління якістю (Total Quality Management – TQM) . Обовя'зком вищих навчальних закладів в державах, які підписали документ Болонського процесу в рамках Європейського простору вищої освіти (ЄПВО) є підпорядкування системи управління якістю у виші, розробленим Європейською асоціацією із забезпечення якости вищої освіти (European Association for Quality Assurance in Higher Education – ENQA): стандартам і настановам задля забезпечення якости в Європейському просторі вищої освіти (Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area – ESG). Ці стандарти були прийняті в травні 2005 року в Бергені і переглянуті в Єревані в травні 2015 р. під час конференції міністрів з питань вищої освіти країн ЄПВО (European Higher Education Area, Ministerial Conference) .

Wzrost poziomu jakości kształcenia i rozwój pracy naukowo-badawczej i stałe podnoszenie jakości jej efektów stało się podstawowym wyzwaniem postawionym przed kierującymi szkołami wyższymi w Polsce. Dlatego też sprawa kluczową, niezbędną do rozwoju uczelni publicznych i niepublicznych stało się odczuwalne, stałe podnoszenie jakości zarządzania w tych szkołach wyższych oraz wzrost jakości zarządzania nauką i szkolnictwem wyższym na szczeblu państwa. W tym celu zarówno w Ministerstwie jak i wszystkich uczelniach powinien być rozwijany faktyczny, a nie – pozorowany, projakościowy system zarządzania, który rzeczywiści, a nie na papierze, zapewniał będzie doskonalenie jakości pracy zatrudnionych. System zarządzania w szkołach wyższych, aby zapewnić ciągłą poprawę jakości zarządzania powinien być oparty zasadach Total Quality Commitment (TOC) i Total Quality Management (TQM) . Obowiązkiem szkół wyższych w państwach sygnatariuszach Procesu Bolońskiego w ramach Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (EOSW) jest podporządkowanie systemu zarządzania jakością w uczelni, opracowanym przez European Association for Quality Assurance in Higher Education (ENQA): Standardom i wskazówką zapewnienia jakości w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego (Standards and Guidelines for Quality Assurance in the European Higher Education Area -ESG). Standardy te zostały przyjęte w maju 2005 r. w Bergen i znowelizowane w Erewaniu w maju 2015 r. w trakcie Konferencji Ministrów właściwych do spraw szkolnictwa wyższego państw EOSW (European Higher Education Area, Ministerial Conference).  

Od poziomu jakości pracy zarządzających, jakość kształcenia, jakości osiągnięć naukowych i poziomu świadczeń na rzecz interesariuszy zewnętrznych uczelni zależy pozycja szkoły wyższej w otoczeniu, w którym funkcjonuje, a więc w: mieście, powiecie, województwie i państwie. Efekty te zapewnią uczelni wzrost samodzielności ekonomicznej, a tym samym faktyczny wzrost jej autonomii. Poziom rzeczywistej autonomii szkoły wyższej jest, bowiem proporcjonalny do jej samodzielności ekonomicznej, w tym finansowej
Dlatego też celem pierwotnym reformy kompleksowej szkolnictwa wyższego i nauki, umożliwiającym realizację bardzo ważnych, istotnych dla uczelni celów szczegółowych powinien być radykalny wzrost jakości zarządzania i osiągnięcie takiego jej poziomu, który umożliwi, z jednej strony - odczuwalną poprawę funkcjonowania uczelni, przejawiającą się w wyższej jakości kształcenia, wzroście poziomu realizowanych badań naukowych i publikacji naukowych, przyspieszeniu rozwoju młodej kadry oraz z drugiej - samodzielność ekonomiczną, w tym finansową i samofinansowanie rozwoju uczelni. Szkoła wyższa nie może być urzędem, jednostką organizacyjną ministerstwa właściwego dla szkolnictwa wyższego. Dlatego też tak ważne jest pochylenie się nad pojęciem i determinantami jakości zarządzania oraz uwzględnienie ich przy tworzeniu ustaw i rozporządzeń dotyczących funkcjonowania szkół wyższych i nauki w Polsce, w tym szczególnie zarządzania nimi i ich ustroju oraz ładu wewnętrznego.

Jakość zarządzania to stopień, w jakim wykonywana usługa zarządcza spełnia potrzeby i oczekiwania organizacji oraz jej interesariuszy wewnętrznych i zewnętrznych lub ich przestrzeganie jest obowiązkowe w danym miejscu i czasie.

Minęło sto lat od dnia 13 lipca 1920 r., kiedy to została przyjęta przez Sejm Ustawodawczy II Rzeczypospolitej pierwsza w Polsce ustawa o szkołach akademickich. 

Ustawa opracowana i uchwalona w bardzo trudnym okresie dla Polski, trwała, bowiem woja polsko-bolszewicka. 13 sierpnia 1920 r. rozpoczęła się tzw. „bitwa warszawska”. Ustawa została opublikowana dwa dni wcześniej, 10 sierpnia 1920 r. w Dzienniku Ustaw RP Nr 72 poz. 494, w którym opublikowano także w poz. 495 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych o wprowadzeniu w Warszawie godziny policyjnej od 10 wieczór do 4 rano, które obowiązywało od dnia jego ogłoszenia (pod zawoalowaną nazwą rozporządzenie w przedmiocie uregulowania ruchu publicznego).

We wstępie do ustawy, pełniącym jednocześnie rolę preambuły wyznaczającej dobitnie i syntetycznie miejsce, znaczenie oraz zadania, jakie maja wypełniać szkoły akademickie, ustawodawca stwierdza – „Najwyższe uczelnie, poświęcone pielęgnowaniu i szerzeniu wiedzy, noszą w Państwie Polskim w ogólności nazwę szkół akademickich, a w szczególności wszechnic, czyli uniwersytetów, szkół głównych, politechnik i akademii. Zadaniem ich jest służyć nauce i ojczyźnie. W tym celu mają one szukać i dochodzić prawdy we wszystkich gałęziach wiedzy ludzkiej, oraz przewodniczyć na drodze poznawania tej prawdy przez młodzież akademicką, a przez nią rozpowszechniać ją wśród całego narodu polskiego w imię zasad, przyświecających moralnemu i umysłowemu doskonaleniu się rodzaju ludzkiego. Zadaniem szkół akademickich jest również przygotowanie młodzieży do zawodów praktycznych, których wykonywanie wymaga naukowego opanowania różnych gałęzi wiedzy i samodzielnego sądu o wchodzących w ich zakres zagadnień teoretycznych i praktycznych.”

1. Nowelizacji ustaw dotyczących szkolnictwa wyższego i nauki z lipca 2018 r.  powinna towarzyszyć rekompensata w formie odczuwalnej podwyżki realnego wynagrodzenia nauczycieli akademickich i pozostałych pracowników uczelni.  
2. Weryfikacji wymagają w art. 16 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce wymogi, jakie musi spełniać uczelnia, aby zostać zakwalifikowana do wymienionych grup uczelni.
3. Zmiany wymaga skład rady uczelni, której członkami obok przewodniczącego samorządu studenckiego danej szkoły wyższej powinni być tylko osoby niezatrudnione w tej uczelni, którzy nie ukończyli 77 roku życia do dnia rozpoczęcia kadencji. (art. 19 i 20).
4. W związku z pandemią koronawirusa należy przedłużyć kadencję pierwszej rady uczelni o sześć miesięcy, czyli do 30 czerwca 2021 r. (art. 230 ustawy Przepisy wprowadzające ustawę).
5. Do art. 20 ust 1 głoszącym, kto może być członkiem rady uczelni trzeba pkt. 5 rozwinąć.
6. Należy przyjąć, że rektorem uczelni może być osoba, która posiada, co najmniej stopień naukowy doktora habilitowanego, a uczelni akademickiej tytuł naukowy profesora. (art. 24)
7. Korekty wymaga skład senatu uczelni publicznej – w art. 29, ust. 1 pkt. 1. należy zastąpić wyrazy „profesorowie i profesorowie uczelni” słowami „osoby posiadające tytuł naukowy profesora lub stopień naukowy doktora habilitowanego.
8. Należy całkowicie wyeliminować możliwość powoływania na stanowisko profesora uczelni doktorów nieposiadających stopnia naukowego doktora habilitowanego. (art. 116)
9. Należy powrócić do zasady zatrudniania wszystkich nauczycieli akademickich na czas określony na kilkuletnich kontraktach w drodze przeprowadzenia otwartego konkursu rozpisanego publicznie przez uczelnie, aby zachęcić ich rozwoju naukowego. (art. 117- 119)
10. W ramach nowelizacji ustawy należy w uczelniach akademickich w miejsce „nauczyciela akademickiego” przywrócić stanowisko „pracownika naukowo-dydaktycznego”. Natomiast w wyższych szkołach zawodowych pozostawić stanowisko „nauczyciela akademickiego”. Nauczycielom akademickim zatrudnionym w tych szkołach zawodowych należy stworzyć także warunki do pracy naukowej, niezbędnej do podnoszenia kwalifikacji dydaktycznych.
11. Roczny wymiar zajęć dydaktycznych dla nauczycieli akademickich zatrudnionych w uczelni na stanowiskach dydaktycznych powinien być o 50% wyższy niż zatrudnionych na równorzędnych stanowiskach badawczo-dydaktycznych. (art.127)
12. NAleży powrócić do minimum kadrowego określającego minimalną liczbę nauczycieli akademickich: posiadających tytuł naukowy profesora lub stopień naukowy doktora habilitowanego oraz osób posiadających stopień naukowy doktora, przypisanych do danego kierunku studiów, poziomu i profilu kształcenia zatrudnionych tylko w tej jednej uczelni, której kierunek studiów firmują. Obok minimum kadrowego organizacja prowadząca kierunek studiów powinna spełniać spełniła wymagania dotyczące proporcji liczby nauczycieli akademickich zaliczanych do minimum kadrowego do liczby studentów na danym kierunku studiów prowadzonego przez tę jednostkę organizacyjną.
13. W obowiązującej ustawie trzeba uniezależnić w znacznym stopniu Polską Komisję Akredytacyjną od ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i nadać jej uprawnienia kontrolne w uczelniach. PKA powinna także prowadzić bieżące i okresowe kontrole związane z ewaluacja programową i kompleksową na wzór uprawnień Najwyższej Izby Kontroli.
14. Przedstawiona w aktualnej ustawie komercjalizacja wyników działalności naukowej i know-how dostosowana jest do modelu gospodarki z okresu socjalizmu realnego PRL, a nie tak jak powinna funkcjonować w uczelni autonomicznej i samodzielnej finansowo, w warunkach gospodarki rynkowej, w dobie globalizacji i integracji europejskiej. Ponadto ustawa powinna zagwarantować samodzielność ekonomiczną uczelni oraz faktyczną odpowiedzialność poszczególnych osób sprawujących funkcje kierownicze, począwszy od rektora po kierownika zakładu, która nie rozkłada się na organy kolegialne szkoły wyższej.
15. Całkowite pozbawienie publicznych wyższych szkół zawodowych środków finansowych na prowadzenie badań naukowych, zakup aparatury badawczej i specjalistycznej infrastruktury informatycznej jest nieporozumieniem. Współczynniki kosztochłonności dla poszczególnych dyscyplin w tych szkołach powinny uwzględniać obok kosztów kształcenia także koszty działalności naukowej na niższym poziomie niż w uczelni akademickiej. (art. 367 i 402)
16. Obecnie 10 uczelni wyłonionych w konkursie, (art. 387) w ramach Programu „Inicjatywa doskonałości – uczelnia badawcza” realizuje swoje wieloletnie projekty. Po zakończeniu sześcioletniego okresu realizacji nastąpi ewaluacja wykonania przyjętego na wstępie planu w uczelni badawczej. Ustawa nie daje gwarancji, że te plany laureatów będą zrealizowane. Piątym celem szczegółowym omawianego programu jest: podniesieniu jakości zarządzania w uczelni badawczej. Na szczególna uwagę zasługuje fakt trafnego dostrzeżenia w Programie kluczowej roli wzrostu poziomu jakości zarządzania w szkołach wyższych. Dlatego też koniecznym jest wprowadzenie stałego monitorowania postępów w zakresie doskonalenia jakości zarzadzania w tych 10 uczelniach badawczych. Omawiane ustawy z lipca 2018 r. tego nie przewidują.
17. Wśród wymagań, jakie musi spełniać rektor szkoły wyższej nie wymieniono w ustawie umiejętności i kompetencji kierowniczych oraz wiedzy, jaką powinien posiadać rektor (oraz osoby powołani przez niego osoby do pełnienia funkcji kierowniczych) w zakresie zarządzania, popartych stosownym dyplomem lub świadectwem. Omawiane ustawy powinna wymagać odpowiedniego przygotowania tych osób do pełnienia funkcji menedżerskich oraz przeprowadzenia oceny ich kwalifikacji przed lub w trakcie pełnienia tych funkcji kierowniczych.